آلودگی هوا چیست؟

آلودگی هوا به وجود مواد مضر در جو زمین اطلاق می شود که اثرات نامطلوبی بر سلامت انسان، محیط زیست و کیفیت کلی زندگی دارند. این آلاینده ها به صورت طبیعی یا توسط انسان ایجاد شده و در اشکال مختلفی از جمله گاز، ذرات معلق و مولکول های بیولوژیکی یافت می شوند. منابع اولیه آلودگی هوا معمولا فعالیت های صنعتی، حمل و نقل، کشاورزی و فرآیندهای طبیعی تخریب محیط زیست را شامل می گردد.

آلاینده های اصلی هوا

• ذرات معلق  (PM)

ذرات ریز معلق در هوا، اغلب به عنوان PM10 (ذرات با قطر 10 میکرومتر یا کوچکتر) و PM2.5 (ذرات با قطر 2.5 میکرومتر یا کوچکتر) طبقه بندی می شوند. این ذرات معلق معمولا از طرق مختلفی مثل آتش سوزی ها، نیروگاه های با سوخت فسیلی و مازوت و غیره وارد جو شده و به اعماق ریه نفوذ می کنند. PM ها خطرات قابل توجهی برای سلامتی انسان ایجاد می کنند.

• ازن سطح زمین (O3)

ازن،  یک آلاینده ثانویه است که از واکنش اکسیدهای نیتروژن (NOx) و ترکیبات آلی فرار (VOCs) در حضور نور خورشید تشکیل می شود. میزان بیش از اندازه ازن در هوا، باعث مشکلات تنفسی و سایر مشکلات سلامتی می شود.

• دی اکسید نیتروژن (NO2) و اکسید نیتروژن (NOx)

اکسید و دی اکسید نیتروژن عمدتاً از طریق فرآیندهای احتراق تولید می شوند، مانند فرآیندهایی که در وسایل نقلیه و تاسیسات صنعتی اتفاق می افتد . NO2 سیستم تنفسی را تحریک کرده و همچنین به تشکیل ازن در سطح زمین کمک می کند.

• دی اکسید گوگرد (SO2)

از احتراق سوخت های فسیلی حاوی گوگرد مانند زغال سنگ و نفت گاز دی اکسید گوگرد تولید می شود.  SO2 باعث ایجاد  مشکلات تنفسی شده و همچنین به تشکیل باران اسیدی کمک می کند.

• مونوکسید کربن (CO)

در اثر احتراق ناقص سوخت های حاوی کربن، مونوکسید کربن تولید می شود. CO با توانایی بدن برای انتقال اکسیژن تداخل می کند و به ویژه در فضاهای بسته بسیار خطرناک است.

• ترکیبات آلی فرار (VOCs)

این ترکیبات از منابع مختلف از جمله فرآیندهای صنعتی، اگزوز خودرو و برخی محصولات خانگی منتشر می‌شوند.  VOC ها به تشکیل ازن در سطح زمین کمک کرده  و اثرات مضری بر سلامت انسان دارند.

• فلزات سنگین

فلزاتی مانند سرب، جیوه و کادمیوم که از طریق فرآیندهای صنعتی و احتراق در هوا آزاد می شوند، در محیط انباشته شده و خطرات جدی برای سلامتی ایجاد می کنند.

اثرات و عواقب آلودگی هوا

1- اثرات آلودگی هوا بر سلامتی انسان

بیماری‌های تنفسی و قلبی عروقی، تشدید آسم، سرطان ریه و سایر مشکلات جدی سلامتی در اثر قرار گرفتن در معرض آلاینده‌های هوا ایجاد می شوند.

2- آسیب های زیست محیطی ناشی از آلودگی هوا

آلودگی هوا به اکوسیستم ها، خاک، بدنه های آبی و حیات وحش آسیب جدی می رساند. همچنین منجر به بارش باران اسیدی و به تبع آن تخریب خاک و آسیب به پوشش گیاهی می شود.

3- تغییرات آب و هوایی بر اثر آلاینده ها

برخی از آلاینده های هوا، مانند گازهای گلخانه ای (مثل دی اکسید کربن)، با به دام انداختن گرما در جو زمین در تغییرات آب و هوایی نقش دارند.

غلظت استاندارد ذرات آلاینده در هوا

غلظت آلاینده ها در هوا بسته به مکان، زمان و منابع آلودگی متفاوت است. آلاینده های مختلف دارای استانداردها و دستورالعمل های متفاوتی هستند که توسط آژانس های زیست محیطی محلی و بین المللی برای حفاظت از سلامت عمومی تعیین می گردد. در ادامه به مروری کوتاه بر برخی از استانداردهای کیفیت هوای توصیه‌شده توسط سازمان بهداشت جهانی می پردازیم:

• ذرات معلق (5 و PM10): سازمان بهداشت جهانی (WHO) میانگین غلظت سالانه 10 میکروگرم در متر مکعب برای PM2.5 و 20 میکروگرم در متر مکعب برای PM10 را توصیه می کند.
• ازن سطح زمین (O3): دستورالعمل WHO برای ازن، 100 میکروگرم در متر مکعب (میانگین 8 ساعت) است.
• دی اکسید نیتروژن (NO2): سازمان بهداشت جهانی برای دی اکسید نیتروژن، میزان 40 میکروگرم در متر مکعب (میانگین سالانه) را به عنوان حد استاندارد معرفی می کند.
• دی اکسید گوگرد (SO2): دستورالعمل سازمان جهانی بهداشت برای دی اکسید گوگرد، 20 میکروگرم در متر مکعب (میانگین 24 ساعته) می باشد.
• مونوکسید کربن (CO): WHO برای مونوکسید کربن، مقدار 9 میلی گرم در متر مکعب (میانگین 8 ساعت) را به عنوان استاندارد در نظر می گیرد.

توجه به این نکته مهم است که این ارزش ها دستورالعمل های کلی هستند و کشورهای مختلف معمولا استانداردهای متفاوتی دارند. علاوه بر این، تجاوز به این استانداردها لزوماً به معنای آسیب فوری نیست. اما این الزامات، قرار است از سلامت عمومی در دراز مدت محافظت کنند.

بیماری های ناشی از آلودگی هوا

آلودگی هوا با طیف وسیعی از مشکلات سلامتی همراه است و قرار گرفتن در معرض آلاینده ها در ایجاد یا تشدید بیماری های مختلف نقش اساسی دارد. اثرات آلودگی هوا بر سلامتی بسته به نوع و غلظت آلاینده ها و همچنین حساسیت فردی متفاوت است. در اینجا به برخی از بیماری های رایج مرتبط با آلودگی هوا اشاره می شود:

بیماری های تنفسی

• آسم

آلودگی هوا، به ویژه ذرات معلق (PM) و ازن، باعث حملات آسم و بدتر شدن علائم در افراد مبتلا به آسم می شود.

• بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD)

قرار گرفتن طولانی مدت در معرض آلاینده های هوا، به ویژه ذرات ریز و گازهایی مانند دی اکسید گوگرد و دی اکسید نیتروژن، منجر به ایجاد یا پیشرفت COPD می شود.

• برونشیت و عفونت های تنفسی

حضور در معرض آلاینده های هوا خطر ابتلا به عفونت های تنفسی را افزایش داده و برونشیت مزمن را تشدید می کند.

بیماری های قلبی عروقی

• حملات قلبی و سکته

اگر انسان به طور طولانی مدت در معرض آلودگی هوا، از جمله ذرات ریز و ازن، قرار گیرد، خطر حملات قلبی و سکته به مراتب افزایش می یابد.

• فشار خون بالا

آلودگی هوا با افزایش فشار خون که یک عامل خطر برای انواع بیماری های قلبی عروقی است، ارتباط مستقیم دارد.

• سرطان ریه

قرار گرفتن طولانی مدت در معرض آلاینده های هوا، به ویژه ذرات معلق و گازهای سمی مانند بنزن و فرمالدئید، با افزایش خطر ابتلا به سرطان ریه مرتبط است.

اختلالات عصبی

• زوال شناختی

تحقیقات در حال ظهور نشان می دهد که آلودگی هوا با زوال شناختی و افزایش خطر بیماری های عصبی مانند آلزایمر و پارکینسون ارتباط معنادار دارد.

اثرات تولید مثل و رشد

• وزن کم کودک هنگام تولد

حضور مداوم مادر در معرض آلودگی هوا در دوران بارداری با افزایش خطر تولد نوزاد کم وزن و زایمان زودرس همراه می باشد.

• تأخیر در رشد

کودکانی که در معرض دائمی آلاینده‌ها هستند، معمولا دچار تاخیر رشد و نقص در عملکرد ریه می شوند.

آلرژی و پاسخ های ایمنی

• واکنش های آلرژیک

آلودگی هوا واکنش های آلرژیک و علائم تنفسی را در افراد مبتلا به آلرژی تشدید به دنبال دارد.

• ضعف سیستم ایمنی

قرار گرفتن طولانی مدت در معرض برخی آلاینده ها، سیستم ایمنی را تضعیف کرده و افراد را مستعد ابتلا به انواع عفونت ها می کند.

توجه به این نکته مهم است که جمعیت‌های آسیب‌پذیر، از جمله کودکان، سالمندان و افرادی که از قبل شرایط سلامتی نا پایدار دارند، بیشتر در معرض اثرات نامطلوب آلودگی هوا هستند.

پیشگیری از ابتلا به بیماری های ناشی از آلودگی هوا

پیشگیری از ابتلا بیماری های ناشی از آلودگی هوا شامل ترکیبی از اقدامات فردی، ابتکارات اجتماعی و سیاست های دولت است. در ادامه به چندین راه برای کاهش خطرات بهداشتی مرتبط با آلودگی هوا اشاره می شود:

1- کاهش حضور در معرض آلودگی هوا

• مطلع باشید: گزارش‌ها و پیش‌بینی‌های کیفیت هوای محلی را زیر نظر بگیرید تا از روزهای آلودگی بالا آگاه شوید.
• محدود کردن فعالیت های خارج از منزل: در روزهای با کیفیت هوای خطرناک، فعالیت های خارج از منزل، به ویژه ورزش های شدید را کاهش دهید.
• از دستگاه های تصفیه هوا استفاده کنید: برای کاهش اثرات آلودگی هوا، از دستگاه های تصفیه هوا در داخل منزل و محل کار استفاده کنید.

2- ترویج حمل و نقل پاک

• استفاده از حمل و نقل عمومی: برای کاهش آلایندگی وسایل نقلیه، استفاده ازسیستم حمل و نقل عمومی، دوچرخه سواری یا پیاده روی را انتخاب کنید.
• خودروهای برقی یا کم مصرف سوخت: در صورت امکان، وسایل نقلیه با آلایندگی کمتر مانند خودروهای برقی یا هیبریدی را انتخاب نمایید.

3- حمایت از انرژی سبز

• استفاده از انرژی های تجدیدپذیر: از منابع انرژی تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی یا بادی برای کاهش وابستگی به سوخت های فسیلی حمایت و استفاده کنید.
• حمایت از سیاست‌های انرژی پاک: سیاست‌هایی را که انتقال به انرژی پاک را ترویج می‌کنند، تشویق و حمایت نمایید.

4- کاهش انتشار آلاینده های صنعتی

• اتخاذ فناوری های پاک: صنایعی که از روش ها و فناوری های تولید پاک تر استفاده می کنند، با خرید محصولات و حمایت خود پشتیبانی کنید.
• انطباق با مقررات: از اجرای دقیق مقررات و استانداردهای مرتبط با انتشار آلاینده های صنعتی حمایت نمایید.

5- ترویج شیوه های پایدار

• مدیریت پسماند: ترویج دفع مناسب زباله و بازیافت برای کاهش انتشار آلاینده ها در هوا را در فرهنگ روزمره خود قرار دهید.
• شیوه های کشاورزی: برای کشاورزان، استفاده از شیوه های کشاورزی پایدار و سازگار با محیط زیست برای کاهش آلودگی هوا از طریق آفت کش ها و کودهای شیمیایی بسیار ضروری است.

6- کاشت درخت

• برنامه ریزی شهری: از برنامه ریزی شهری که شامل فضاهای سبز، پارک ها و درختکاری خیابان ها به منظور کمک به جذب آلاینده ها و بهبود کیفیت هوا، حمایت کنید.
• طرح های درختکاری: شرکت در طرح های درختکاری و تشویق دیگران به انجام این کار پسندیده، در بلند مدت نتایج مطلوبی از جمله فیلتراسیون طبیعی هوا به دنبال دارد.

7- حفاظت شخصی در برابر آلودگی هوا

• استفاده از ماسک: در مناطقی که میزان آلودگی هوا زیاد است، استفاده از ماسک های دارای فیلتر مخصوص ذرات آلاینده بسیار ضروری است.
• تهویه فضاهای داخلی: در فضاهای داخلی از تهویه مناسب برای کاهش تجمع آلاینده های هوای داخل محیط، اطمینان حاصل کنید.

مکمل پیشگیری از آلودگی هوا

رژیم غذایی مناسب و استفاده از برخی مکمل های مناسب جهت کاهش اثرات آلودگی هوا، در پیشگیری از اثرات آن موثر است. علیرغم این که هیچ دارو یا مکملی به طور کامل از بیماری های ناشی از آلودگی هوا جلوگیری نمی کند، اما استفاده از آن ها به کاهش اثرات مخرب آلاینده ها بر سلامت کلی فرد کمک می نماید.

توجه به این نکته حائز اهمیت است که این اقدامات جایگزینی برای رسیدگی به علل اصلی آلودگی هوا نیست، بلکه به عنوان بخشی از یک رویکرد جامع برای ارتقای سلامت در مناطقی با کیفیت هوای در معرض خطر مفید و موثر است.

• رژیم غذایی غنی از آنتی اکسیدان

مصرف رژیم غذایی غنی از آنتی اکسیدان ها به مبارزه با استرس اکسیداتیو ناشی از حضور در معرض آلاینده های هوا کمک می کند. غذاهای سرشار از آنتی اکسیدان عبارتند از میوه ها، سبزیجات، آجیل و دانه ها.

• اسیدهای چرب امگا 3

اسیدهای چرب امگا 3 موجود در ماهی، دانه کتان و گردو دارای خواص ضد التهابی بوده و فرد را در برابر اثرات التهابی آلودگی هوا محافظت می کنند.

• ویتامین دی

سطح کافی ویتامین D در بدن از سیستم ایمنی و سلامت تنفسی انسان حمایت می کند. حضور در معرض نور خورشید و استفاده از منابع غذایی مانند ماهی های چرب، محصولات لبنی غنی شده و مکمل ویتامین D  برای حفظ سطح مناسب ویتامین دی، توصیه می شود.

• N-استیل سیستئین (NAC)

NAC مکملی است که با ترویج سنتز گلوتاتیون (که یک آنتی اکسیدان قوی است)، به کاهش اثرات آلودگی هوا کمک می نماید. گرچه برخی از مطالعات مزایای بالقوه این مکمل را نشان می دهند، اما تحقیقات بیشتری در این زمینه مورد نیاز است.

• عصاره چای سبز

چای سبز حاوی آنتی اکسیدان بوده و خاصیت ضد التهابی دارد. برخی از مطالعات نشان می دهند که عصاره چای سبز اثرات محافظتی در برابر اثرات مضر آلودگی هوا دارد.

• مکمل های سلامت تنفسی

مکمل‌های حاوی مواد مغذی مانند ویتامین C، ویتامین E و سلنیوم مزایای بالقوه‌ای برای سلامت تنفسی دارند، اما اثربخشی آنها می‌تواند در افراد مختلف، متفاوت باشد. استفاده از مکمل های ایر برای پیشگیری از اثرات سوء آلودگی هوا بر بدن به خصوص بر ریه ها بسیار موثر است.

• مشاوره با متخصصین بهداشت و درمان

افرادی که از قبل شرایط سلامتی ناپایدار داشته و یا نگرانی در مورد اثرات بالقوه آلودگی هوا بر سلامت خود دارند، باید برای مشاوره و مدیریت شخصی با متخصصان مراقبت های بهداشتی مشورت کنند.

توجه به این نکته ضروری است که اقدامات ذکر شده در کاهش اثرات مخرب آلاینده های هوا بر انسان نقش اساسی دارند. اما مؤثرترین راه برای جلوگیری از بیماری های ناشی از آلودگی هوا، رسیدگی به منابع اصلی آلودگی و اجرای اقداماتی برای کاهش مواجهه با آن در سطح جامعه می باشد.